قبض‌های نجومی و نقش بلاک‌چین در نظم بخشی
براساس مصوبه جدید، قیمت برق برای مصرف مطابق الگو تا ۳۸ درصد و برای مصارف فراتر از الگو به‌صورت تصاعدی تا ۸۳ درصد افزایش یافته است. در عمل، مشترکان تهرانی که بیش از ۵۰۰ کیلووات‌ساعت در ماه مصرف دارند، برای هر کیلووات‌ساعت اضافی تا ۳۷۷۱۰ ریال پرداخت می‌کنند؛ رقمی که حدود ۱۰ برابر نرخ پایه (۳۷۷۱ ریال) است. اگرچه این نرخ‌ها در سایر استان‌ها بسته به شرایط منطقه‌ای و نوع موقعیت شهری یا روستایی، کاربری و شدت جریان (آمپر) تفاوت دارد، اما منطق الگوی مصرف و جریمه برای مازاد مصرف، در سراسر کشور برقرار است.
نگاهی به داده‌های شرکت توانیر نشان می‌دهد که حدود ۷۵ درصد از مشترکان خانگی در پله اول مصرف (تا ۲۰۰ کیلووات‌ساعت) قرار دارند، ۱۵ درصد در پله دوم (تا ۱.۵ برابر الگو)، ۸ درصد در پله سوم (بین ۱.۵ تا ۲.۵ برابر الگو) و تنها ۲ درصد در پله چهارم (بیش از ۲.۵ برابر الگو) هستند. بنابراین، بار هزینه‌ای اصلی این سیاست بر دوش اقلیت پرمصرف قرار گرفته؛ اما در صنایع بزرگ و پرمصرف، فشار مالی قابل‌توجهی وارد شده است؛ به‌گونه‌ای که در برخی موارد، قبوض برق تا سه برابر افزایش یافته است.
در این شرایط، پرسش اصلی آن است که آیا ابزارهای فناورانه می‌توانند در کنترل این بحران و مدیریت مصرف برق، راه‌گشا باشند؟ تحلیل‌ها نشان می‌دهد فناوری‌هایی نظیر بلاک‌چین، اینترنت اشیا (IoT) و قراردادهای هوشمند می‌توانند به‌عنوان زیرساخت‌هایی برای شفاف‌سازی، بهینه‌سازی و حتی درآمدزایی در حوزه انرژی مورد استفاده قرار گیرند.
بلاک‌چین؛ از شفافیت در محاسبه تا بازارهای همتابه‌همتا فناوری بلاک‌چین این امکان را فراهم می‌کند که اطلاعات مربوط به مصرف برق هر مشترک به صورت غیرقابل‌تغییر و شفاف ثبت شود. در این مدل، کنتورهای هوشمند، داده‌ها را به شبکه منتقل کرده و قراردادهای هوشمند به‌طور خودکار هزینه مصرف را محاسبه و دریافت می‌کنند. چنین سازوکاری، ضمن حذف خطای انسانی، زمینه‌ساز اعتماد متقابل بین مصرف‌کننده، تولیدکننده و تنظیم‌گر خواهد بود.
هم‌زمان، اتصال IoT به بلاک‌چین، امکان مدیریت بلادرنگ مصرف را نیز فراهم می‌کند. تجهیزات پرمصرف مانند کولرهای گازی یا ماشین‌آلات صنعتی می‌توانند با دریافت سیگنال‌هایی از شبکه، در ساعات اوج بار به‌صورت هوشمندانه خاموش یا محدود شوند. این مدل که در قالب «قیمت‌گذاری پویا» تعریف می‌شود، مصرف‌کننده را به انتقال مصرف به ساعات کم‌بار و دریافت پاداش یا تخفیف تشویق می‌کند.
یکی از ظرفیت‌های کمتر شناخته‌شده بلاک‌چین، ایجاد بازارهای همتابه‌همتا (P2P) در حوزه انرژی است. در این بازارها، تولیدکنندگان کوچک – از نیروگاه‌های خورشیدی خانگی تا واحدهای کوچک صنعتی – می‌توانند مازاد برق خود را مستقیماً به دیگر مصرف‌کنندگان بفروشند، بدون نیاز به واسطه‌های سنتی. این مدل در پروژه‌هایی مانند Joulin (مبتنی بر اتریوم) با موفقیت آزمایش شده و از کاهش هزینه‌های مبادله و افزایش بهره‌وری خبر می‌دهد.
تجربه‌های صنعتی؛ مصرف هدفمند، درآمد جدید
در مدل‌های آزمایشی این‌چنینی، صنایع می‌توانند از طریق برنامه‌ریزی و تعامل زنده با شبکه، مصرف خود را در ساعات پرمصرف کاهش داده و در ازای آن مشوق دریافت کنند. همچنین، نیروگاه‌های اختصاصی واحدهای صنعتی قادرند مازاد تولید خود را در شبکه‌های محلی به فروش برسانند. چنین تجربه‌هایی، ضمن کنترل ناترازی مصرف، جریان درآمدی تازه‌ای برای تولیدکنندگان ایجاد می‌کند.
با وجود ظرفیت‌های بالا، اجرای این فناوری‌ها نیازمند پیش‌نیازهای مهمی است. سامانه‌های برخط هم سمت تولید و هم برای مصرف‌کننده، برای قرائت، محاسبه و صدور قبض در لحظه، از جمله نخستین ابزارهایی است که باید با دقت و امنیت طراحی شود. همچنین تنظیم‌گر انرژی باید با تعریف چارچوب‌های مشخص، نظارت بر صحت عملکرد، مقابله با تقلب، و تضمین حریم خصوصی مصرف‌کنندگان را بر عهده بگیرد.
در سطح زیرساخت، گستردگی نصب کنتورهای هوشمند، اتصال پایدار اینترنت، و پذیرش اجتماعی چنین فناوری‌هایی، از جمله چالش‌هایی هستند که هنوز در کشور به‌طور کامل رفع نشده‌اند.
بحران ناترازی انرژی در ایران، دیگر با راهکارهای معمول قابل مدیریت نیست. استفاده از فناوری‌هایی مانند بلاک‌چین می‌تواند فرصتی باشد برای ایجاد شفافیت، انگیزه‌های صرفه‌جویی و مشارکت فعال مصرف‌کنندگان در تنظیم بازار انرژی. شرکت‌هایی که در حوزه توکنیزه‌کردن دارایی‌های واقعی فعالیت می‌کنند، اکنون در تلاش‌اند تا انرژی حاصل از منابع تجدیدپذیر را به دارایی دیجیتال قابل معامله تبدیل کنند. با این ابتکارها، امکان مشارکت اقتصادی و زیست‌محیطی برای مشترکان فراهم می‌شود.
*حبیب ابوقداره صاحب نظر در حوزه طراحی ابزارهای مالی نوین است.
